Ээж хайрхан уулын домог

Бурхан буудай ноёныг голж Аж богд ноёноос дутаасан ЭЭЖ ХАЙРХАН бүсгүй 

Говь-Алтай аймгийн Цогт, Алтай, Цээл сумдын заагт ойрхон орших Өлийн даваа гэдэг газарт тэнгэр газрын савслагаас нэгэн үзэсгэлэн гоо бүсгүй бий болжээ. Нүд гялбам гоо үзэсгэлэнг нь хүмүүс шагшин магтаж алдар цуу нь нутаг орон даяар тархжээ. Харц ардууд төдийгүй хаад ноёд сонирхон урилга заллага явуулдаг байж гэнэ. Энэ нутгийн хамгийн том ноёд Бурхан буудай болон Аж богд нар тус тусдаа бүсгүйг залжээ. Сайхан хувцсаа өмсөөд очсон бүсгүйг Бурхан буудай ноён хөл алдан угтаж гэнэ. Бурхан буудай ноён тэргүүндээ жаахан буурал байсанд гоо бүсгүй “уг нь сайхан ноён ажээ, одоо хөгширч буурал суусан байна” хэмээн голжээ. Тэгээд Бурхан буудай ноёныг орхиод Аж богд ноёныд очиж гэнэ. Аж богд дотроо “Бурхан буудайг голсон юм чинь надтай сууж л таарна” гэж бодоод Хатан хайрханд очоод хүлээж бай гэж хэлээд унтаад өгч гэнэ. Гоо бүсгүй тэгтэл “гэрлэж суухаа байя, зөвхөн төрсөн нутагтаа харцынхаа заяагаар, өөрийнхөө дураар амьдаръя” гээд буцаад явчихжээ. Аж богд ноён сэрээд гоо бүсгүй хаачсаныг асуутал албат нар нь буцаад явсан гэв. Аж богд ноён бүсгүйг хаа байгаа газраас нь олоод ир хэмээн албат цэргүүддээ тушаав. Гоо бүсгүй буцаж явах замдаа жаахан амрахаар гэдэргээ харан хоёр хөлөө нугалан хэвтээд зүйрмэглэж байтал хоёр талын хормойг нь хүнд юм дараад байх шиг санагджээ. Гайхан харвал Аж богдын илгээсэн цэргүүд бүсгүйг зугтаалгахгүй тогтоож байхын тулд тулманд элс хийж хормой дээр нь шидэж байна гэнэ. Явж чадахгүй боллоо гэдгээ мэдсэн бүсгүй “Уул уултайгаа уулздаггүй, харин хүн хүнтэйгээ учирдаг юм. Би одоо хэнтэй ч уулзахгүйгээр энд ингээд ганцаараа хоёр уулын хооронд үүрд үлдэхээс өөр замгүй боллоо” гэж хэлээд үзэсгэлэнт сайхан уул болон хувирчээ. Ийнхүү Ээж хайрхан уул үүссэн гэдэг.

Есөн тогоо 

Есөн тогоо нь Ээж хайрханы зүүн өвөрт чулуулгийн судал дагаж хойноос урагш цуварч байрласан есөн тусдаа хадан хүнх юм. Тогоо бүр устай байх бөгөөд хоорондоо 40-50 см чулуун босгоор нэг нь нөгөөтэйгөө холбогдоно. Нэгээс гурав дахь тогооны диаметр нь 1-3 метр байдаг бол дөрвөөс найм дахь тогооны диаметр 5-6 метр өргөн байдаг. Гарал үүслийн хувьд боржин чулууны ан цавыг дагаж үүссэн бөгөөд тогоонуудын гүн 2-8 метр юм. Ес дэх тогоо дээд талын тогооноос 7 метр гаруй хол оршдог. Найм дахь тогооны төгсгөлд хадан дэвсэгийн зай завсраар хэдэн том бургас ургасан байдаг ба нутгийн ардууд эрт үеэс хүндэтгэн хадаг яндар өлгөж сүсэглэн залбирч иржээ. Есөн тогооны эхэнд бяцхан баянбүрд үүссэн байх бөгөөд үүнийг нутгийнхан “Даяанч ламын зуслан” хэмээн нэрлэдэг. Харин ес дэх тогооны төгсгөл хавьд газрын гүнээс булаг маягтай шүүрдэг ус байдаг нь хур бороо элбэг жил тогоонуудаас ус халин задгайрч жижиг булаг үүсгэн хад даган урсаж хөрсөнд шингэдэг байна. Тогоонууд бүгд дүүрэн устай бөгөөд ногоон өнгөтэй, хүхэрлэг чанартай, тогоо бүрийн ус өөр өөр амттай байдаг. Эдгээр есөн тогоонд байх усыг судлаачид рашааны шинж чанартай болохыг тогтоосон байна. Нэгээс зургаа хүртэл тогоо руу төвөггүй очиж болох ба долоо, найм дахь тогоо руу очиход бага зэрэг бэрх байдаг. Хальтирч унахаар мөлгөр налуу бөгөөд гишгэдэл алдвал тэр чигээр тогоо руу өнхрөөд орчихоор ажээ. Тогоо бүрийн гүн харилцан адилгүй бөгөөд хүн живж үхсэн тохиолдол ч байдаг байна.

Ламын агуй

Есөн тогооны ойролцоо хүн амьдарч байсан ул мөр бүхий агуй бий. Агуйн есөн тогоо руу харсан талыг битүүлж хаалга, гэгээвч гарган тохижуулсан байдаг. Дотроо 4 х 6 метр хэмжээ бүхий зайтай, 160-180 см өндөр ханатай, бурхан тахил ба мөргөлчин, ор дэвсгэр ба гал тогооны хэсэгтэй. Түүхийн ухааны доктор Д.Очирбат судалгаа хийсний үр дүнд Ховог сайрын торгууд гаралтай Равдан хэмээх лам 1923 оноос нэлээд хэдэн жил амьдарч байсныг тогтоожээ. Равдан лам Маажинсан ууланд бүгэж байсан Дамбийжанцангийн хамсаатан байсан бөгөөд Жа лам алагдсаны дараа Ээж хайрханы агуйд орогнон амьдарч улмаар энэ нутгийн Т.Цэгмид хэмээх эмэгтэйтэй ханилан 1928 он хүртэл амьдарчээ. Нутгийнхан Ламын агуйд Ээж уулын лам ижий амьдарч байсан хэмээн домоглодог. Тус агуйд ирсэн гийчид хадаг сүү өргөж, арц хүж асааж, зул барьж мөргөдөг заншилтай.

Бурхан Буудай уулын домог

Молон тойн гэгч байжээ. Тэрбээр ээжийнхээ нүглийг нимгэлэх гэж ном уншаад суудаг байж, эрлэгийн элчийг ирэхээр хөмөрсөн бадар аяган доороо нуучихаад, дээр нь суугаад номоо уншаад бясалгадаг байжээ. Тийн уншиж байгаад нэг үзэхнээ нь ээж нь алга болчихож. Тэгээд би ингэж их ном бясалгаж, буян үйлдсэн юм хойно, ээж маань лавтай тэнгэрийн орноо төрсөн буй за хэмээн сэтгээд ээжийгээ тэнгэрийн орноор хайсанд олдсонгүй. Аргаа ядаад тамын орноор хайсанд ээж нь эрлэг тамын хамгийн ёроол тамд нь оччихсон байж гэнэ. Тэндээс ээжийгээ сугалж үүрээд явах гэтэл ээж нь “Миний суудлыг хадгалж байгаарай” гэж тамынханд захиж байжээ. Ээж нь ер их болдоггүй хүн байсан юм гэдэг. Түүнээс суудлаа захих нь нүгэл болдог ёс тогтсон гэнэ билээ. Угтаа бол ээж нь тэнгэрийн орны бодисатва нарын нэгэн бөгөөд Молон тойны номын чадлыг гүйцээх гэж зориуд тэгдэг байсан гэнэ билээ.Тэгээд ээжийгээ үүрээд тэнгэрийн орноо хүргэхээр явж байтал ээж нь нүцгэн хөлийнхөө хуруун завсараар арвай буудайн түрүүг шувтарч унагаад явж байна гэнэ. Тэр цагт буудай түрүү өнөө цагийнх шиг үзүүр дээрээ хэдхэнтэй байсангүй, газраасаа үргэлжилсэн түрүүтэй байжээ. Молон тойн сандраад ээждээ “Ээжээ нохойн хувь үлдээгээрэй” гэсэнд ээж нь за гэж... Тэр цагаас хойш буудайн түрүү үзүүр дээрээ хэдхэн юмтай болж үүрд үлдсэн хийгээд түүнийг “Нохойн хувь” гэдэг болсон гэнэ.Тийнхүү Молон тойн ээжийгээ үүрээд Тэнгэрийн орон зүг явж байх зуурт ээжийнх нь хөлийн хуруун завсар хавчуулагдаж үлдсэн нэг буудайн үр Алтайн нэгэн шовх уулын оргил дээр унаж үлдсэн учир тэр уулыг Бурхан Буудай уул гэх болсон гэнэ. Үнэхээр Бурхан Буудай уулын оргил дээр буудайн үр шиг хэлбэртэй онцгой нэгэн чулуу байдаг ажээ. Энэ түүхийг бидний өвөг дээдэс олон үе дамжуулан ярьж ирсэн болно хэмээн Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын Чацран багийн харьяат, Бурхан Буудай уулын унаган хүү Ядамцоогийн Сэсээр Улиастайн голын савд, Баатархайрханы баруун сугад тухлангаа хуучилсныг тэмдэглэн авлаа.

Эрээн нуур

Эргэн тойрон өндөр өндөр элсэн манхануудаар хүрээлэгдэн элсэн дунд үүссэн өвөрмөц тогтоцтой, цэнгэг устай, загастай үзэсгэлэнт нуур юм. Нуурын ойролцоо Завхан голын тохойрч мушгирсан хөндий арлуудаар бургас, хус мод ургах ба элсэнд нь бор бургас, боролзгоно, суль, сульхир, чацаргана их хэмжээгээр ургадаг нь байгалийн сонин содон гайхамшигуудын нэг юм. Эрээн нуураас баруун тийш 6 км-т танан цагаан өнгөөр гялтганан цайрах цагаан давс, малын хужир бүхий Дөрөө нуур Эрээн нуураас элсэн манханаар тусгаарлагдаж оршино. Нуурын баруун талын хөндий арын их элсэн манханд хар сүүлт, цагаан зээр,  чоно, үнэг, мануул, хярс байдаг. Дэлгэр зуны улирал ирж гол мөрөн урсаж, өвс ногоо халиуран урсгасан үед түмэн зүйлийн усны шувууд нуур усанд нь цугларан орчин тойронд нь таван хошуу мал багшран байх нь үнэхээр гайхалтай. Эрээн нуур, Монголын их элс нь ороо морь, хурдан морины савдагтай бөгөөд Их монгол элсэнд нутагшин байрлаж Эрээн нуурын уснаас ундаалж хээрийн онгон салхинаас өөр юу ч нуруундаа хүргээгүй атар онгоноороо байдаг. Шувуун хээр гэдэг азаргатай 40 орчим зэрлэг адуу энэ их элсэнд байсан гэж хөгшид, өвгөд домог болгон ярьдаг. Байгалийн сонин содон тогтоц болох элсэн манхан дунд байрлах Эрээн нуурын тухай ирсэн, очсон гадаад дотоодын иргэд шагшин магтахын зэрэгцээ 10 гаруй дуу, шүлэг зохиогдсоноос нутгийн уугуул яруу найрагч Д.Лхагвасүрэнгийн шүлэг, УГЖ Л.Тэрбишийн хөгжим “Эрээн нуур” дууг УГЖ Жанчив, УГЖ Банзрагч нар дуулж Монгол орон даяар түгээн дэлгэрүүлсэн билээ. Эрээн нуур, Монголын их элс нь ороо морь, хурдан морины савдагтай бөгөөд Их монгол элсэнд нутагшин байрлаж Эрээн нуурын уснаас ундаалж хээрийн онгон салхинаас өөр юу ч нуруундаа хүргээгүй атар онгоноороо байдаг Шувуун хээр гэдэг азаргатай 40 орчим зэрлэг адуу энэ их элсэнд байсан гэж хөгшид, өвгөд домог болгон ярьдаг.

Харандаа хад

Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын төвөөс 3 км зайд галт уулын халуун лавын урсацаас тогтсон 6 талтай баганан чулуу бий.
Энэхүү байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий толгойг Харандаа хад гэж нэрлэх бөгөөд хаанаас нь ч харсан хураагаад тавьсан харандаа шиг харагддаг байна.

Хүрэл морь

Говь-Алтай аймгийн Орон нутаг судлах музейд өмнөд Сибирийн Минусын хонхороос олдсон янгирын дүрстэй төстэй төмөр зэвсгийн эхэн үе, МЭӨ 7-3 дугаар зуунд хамаарагдах Хүрэл морины олдвор хадгалагдаж байна. Уг хүрэл морийг тус музейн мэргэжилтнүүд Жаргалан сумын нутгаас олж 1965 онд сан хөмрөгтөө авчээ.  Хүрэл морины дүрсийг урт сайхан биетэй, гоёмсог согоо чихтэй, нүдийг нь дугариг хэлбэртэй, нэвт цоорхой, дэлийг нь нарийсган өвдөг борвины үеийг залгаатай байдлаар урласнаас гадна сүүлийг мушгин гоёсон, эргэн иржгэр хээтэй хавтгай суурин дээр ихэд бодит байдлаар бүтэн баримлаар урласнаараа онцлогтой ба 17 см өндөр, 470 гр жинтэй ажээ. Түүнчлэн уг Хүрэл морийг Говь-Алтай аймгийн түүхэн дурсгал "Аймгийн есөн гайхамшиг"-ийн нэгээр өргөмжилсөн ба олон нийтэд таниулан сурталчлах зорилгоор 2017 онд Алтай хотод хөшөөг нь босгосон юм.

Улаан явар Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын нутаг.

Хасагт хайрхан

Энэхүү хайрхан нь Говь-Алтай аймгийн Шарга, Жаргалан, Баян-Уул, Тайшир сумын нутагт Их нууруудын хотгор руу гүн түрж орсон Алтайн салбар уулсын нэг юм. Нутгийн зон олон эрт дээр үеэс сүү, цайныхаа дээжийг өргөж, үеийн үед сүслэн залбирч иржээ. Энэ уул нь буга, аргаль, янгир, ирвэс зэрэг ховор ан амьтдын өлгий нутаг юм. Тийм ч учраас 1965 онд АИХ-ынтэргүүлэгчдийн 17 дугаар зарлигаар дархан цаазат газар болгожээ. Хасагт хайрхан нь эгц цавчим хажуутай, хурц шовх оргилтой хоёр зэрэгцээ нуруунаас бүрддэг. Тус уулын хойт хэсгийг Хасагт хайрханы нуруу хэмээн нэрийддэг аж. Харин өмнөталыг нь Гурван богдын нуруу гэнэ. Тус хайрханы ноён оргил Хасагт Богд уул (3578 м), түүний залгаа Дунд Хасагт хайрхан (3471 м), зүүн Хасагт хайрхан (3540 м) байдаг аж. Эдгээр нуруу нь гүн хавцал, ам хөндийгөөр олонтоо зүсэгдсэн хадат шовх оргил, байц цохио, үхэр чулуут сайр, мөстлийн мөлгөр чулуун дайрга, нуранги асга бүхий Алтайн сүрлэг уулсын дүр төрхийг агуулсан ан амьтан, араатан жигүүртэн шивээлсэн гоо үзэсгэлэнт баян тансаг нутаг билээ.

Гэгээн нуурын Усан цахилгаан станц

Монгол Улсын сэргээгдэх эрчим хүчний томоохон бүтээн байгуулалтын нэг болох “Тайшир” УЦС ашиглалтад орсны 10 жилийн ой тохиож байна. Говь-Алтай аймаг дахь “Тайшир” усан цахилгаан станцын барилгын ажил 2004-2007 онд хийгдэж, 2008 оны наймдугаар сарын 08-ны өдөр анх цахилгаан үйлдвэрлэн Тайшир сумын төвийг хангаж эхэлсэн юм. “М-Си-Эс Интернэйшнл” компани уг төслийн Техник эдийн засгийн үндэслэл, нарийвчилсан зураг төсөл боловсруулах, барилга угсралтын ажлын хяналтыг хийж гүйцэтгэсэн билээ. Монгол Улсын эрчим хүчний салбарын түүхэн дэх шинэ ололт байсан уг цахилгаан станц 2007-2010 онд Говь-Алтай, Завхан хоёр аймгийн төв, 29 сумыг 1100 км цахилгаан дамжуулах шугамаар холбон 24 цагийн цахилгаантай  болгож, 10 жилийн турш найдвартай цахилгаанаар тасралтгүй хангаж байна. “Тайшир” УЦС байгуулагдсанаар бус нутгийн эдийн засгийн хөгжилд таатай нөхцөл бүрдүүлсний зэрэгцээ байгаль орчинд эерэг нөлөөлөл үзүүлж байгаа юм. Тодруулбал, Эрээн нуурын түвшин хуучин түвшингээсээ илүү өндөр түвшинд хүрч нуурыг тойрсон эко систем сэргэжээ. Хиймэл Гэгээн нуур бий болсноор тухайн орчинд эко орчин бүрдэж, загас жараахай өсч үржин, усны шувууд саатан байрших газрын нэг болсон аж.

Төрийн тахилгат Сутай хайрхан

Сутай хайрхан уулын ихэнх нь Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт оршдог боловч цаад талаараа Ховд аймгийн Дарви, Цэцэг сумын нутагт хамаарах хайрхан юм. Ноён оргил Цаст богд нь д.т.д 4234 метр өндөр бөгөөд Сутай хайрхан уул 60 км сунаж тогтсон. 2000 онд Сутай хайрханд уулчин авирч энэ өндрийг тогтоосон. Араараа хар модон ойтой, Монгол Алтайн нурууны 13 мөнх цаст уулсын нэг. Хайрханы өврөөс Усан зүйлийн гол эх авч Тонхил нуурт цутгана. Сутай хайрханы өвөрт байх нэг бага шиг өндөрлөг дээр эрт үеэс тахиж ирсэн Их овоо бий. 2007 оны 7-р сарын 26-нд Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын 183 тоот зарлигаар Их овоог тахиж Сутай хайрханыг төрийн тахилгатай болгосон бөгөөд 2008, 2012, 2016 онуудад үйлджээ. Сутай уулын мөнх цаст оргилоос олон гол эх авч урсдагийн дотроос хамгийн үзэсгэлэнтэй нь улиас, бургас, хар модон төгөл ойтой Цагаан голын уулзвараас эх авсан Мөрөнгийн голын хөндий юм. Уг хөндий 50 гаруй км үргэлжилж Хөвхөрийн хойд үржил шимт хөрсийг усжуулан хадлан, тариалангийн арвин ургац бүхий нугыг тэтгэдэг.  Сутай хайрханы тухай олон янзын домгууд бий. Тэдгээрээс өгүүлбэл, Цаст Гималайн уулсаас тасарч Алтайн нурууны нэг хэсэг болон Баатар хайрхан уулын зүүн талд урган тогтсон ажээ. Эрт цагт хүмүүс уулнаас зэрлэг үхэр буулган гаршуулж, сүүг нь саан ахуй амьдралдаа хэрэглэдэг байснаас үүдэн Сүүтэй уул хэмээн нэрлэдэг байсан нь он цагийн аясаар “Сутай” болон хувирчээ. Өөр нэгэн домогт, Сутай нутагт унааны ганц морьтой ирсэн харь хошууны нэгэн ард нутгийн олноос цөөн тооны хонь худалдан авч өсгөөд хот дүүрэн хоньтой болжээ. Энэ явдлаас үүдэн Сутай хайрханыг ерөөхдөө “халзан цагаан хонин сүргийн өлзий хишиг дүүрэн Сүмбэр цагаан Алтай юм аа” гэж хэлдэг болжээ. Сутай уулын мөнх цагаан оргилыг нутгийнхан бум буман хонин сүргийн хишиг даллагатай уул хэмээн хүндэтгэн дээдэлж иржээ. Сутай хошууны бөх Жамбал 1920 оны үед Хойд голд тарьсан тариагаа усалчихаад Мөрөнгийн хөндийг өгсөж явахдаа Даачингийн аманд цагаан цэргийн дээрэмчидтэй дайралдаж арваад цэргийг морин дээрээс нь гуд татаж байгаад хүчинд автан баригдаж Цагаан арын суурин хүртэл 10 гаруй км моринд чирэгдэн ирж цагаан цэргийн гарт амь үрэгдсэн байна. Энэ бөхийн гуталтай хөл Тайжийн хар гэдэг газарт байсантай дайралдсан нэгэн төвд шинжээч “Сутай уулын модтой зоо, Мөрөн голын усыг дагаж тэнхээтэй бөх төрдөг нутаг байна” хэмээн өгүүлжээ.

Талын хүрхрээ

Говь-Алтай аймгийн Шарга сум нь аймгийн төвөөс баруун тийш 89 км зайтай, Их нууруудын хотгорын хамгийн урд захын хонхор тал газар юм. Энэхүү тал нутагт урсах гол нь 20 гаруй метрийн өндөр ангал дундуур хүрхрээ болон урсан байгалийн үзэсгэлэнг бүрдүүлжээ. Сүүлийн жилүүдэд Говь-Алтай аймгийнхны аялал зугаалгын маршрутад ч багтаад буй юм. 
Сонирхуулахад "Хувьсал продакшны дэлгэцийн уран бүтээл болох "Атганд үлдсэн эрдэнэ" киноны зураг авалтыг тус хүрхрээнд хийснээр хүрхрээг зорих иргэдийн тоо эрс нэмэгдсэн хэмээн нутгийн иргэд ярьдаг.

Хүнхэр Зуслан

Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумд орших байгалийн үзэсгэлэнт “Хүнхэр зуслан” амралт-аялал жуулчлалын цогцолбор нь “Говь-Алтайн Швейцарь” хэмээх алдаршсан дархан цаазат “Хасагт хайрхан” уулын ар хажууд тусгай хамгаалалттай бүс нутагт далайн түвшнээс дээш 2200-2600 метр өргөгдсөн Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын нутаг хүнхрийн голд Алтай хотоос 73 км зайтай оршдог. Амралтын бүсэд орших Хүнхэрийн голын рашааныг нутгийн ард олон 200 гаруй жилийн тэртээгээс ходоод, элэг, цөс, дотрын эрхтнийг анагаан сувилахад ууж хэрэглэж ирсэн түүхэн уламжлалтай. Рашаан нь хлорид-гидрокбонат-кальци-магни натрийн найрлагатай, нүүрсхүчлийн хийтэй хүйтэн рашаан юм.

Цагаан хаалга

Цагаан хаалганы хүрхрээ Говь-Алтай аймаг Бигэр сум

Гэгээн нуур

Завхан голын усыг хуримтлуулснаар 20 км урт, 10 гаруй км өргөнтэй нуур Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутагт бий болсон билээ. Тайширын усан цахилгаан станцын усан сан, нэн цэнгэг ус бүхий Гэгээн нуур нь хүний үйл ажиллагаанаас бий болсон манай орны хамгийн залуу нуур бөгөөд ийнхүү олон улсын хайлтын системтд бүртгэгдлээ.Гэгээн нууранд монгол хадран, алтайн сугас гэсэн хоёр төрлийн загас үржиж, усны шувууд суурьшин, мал ундаалах болсон байна.

Бигэр Шимт элс бөөр сувилал /http://www.touristinfocenter.mn/cate8_more.aspx?ItemID=45/

Бөөрний архаг эмгэгийг бичил цаг уур, ингэний ундааг хослуулан сувилж илааршуулах  сувилал Говь-Алтай аймгийн Бигэр суманд 1980 оны 6-р сарын сүүлчээр 10 гэр, 50 ортойгоор байгуулагдсан.  Эдүгээ тус сувилал “Шимт элс” нэртэй бөгөөд УБ хотоос 960км, Бигэр сумын төвөөс урагш 17 км-т орших эртний хотын туурин дээр тогтсон “Таван элс” хэмээх газар байрладаг. Нэг ээлжиндээ 100 хүн хүлээн авах хүчин чадалтай. Сувиллын зорилго нь зохих заалт бүхий өвчнийг намжилтын үе шатанд нь хүлээн авч илааршуулах, хурц өвдөлтийн үеийн зайг холтгох, өвдөлтийг бууруулах, бөөрний өвчний тал дээр зөвлөгөө мэдээлэл өгөх зорилготой. Бигэр сум нь эргэн тойрондоо Бурханбуудай, Баянбуурал, Хөх сэрхийн нуруугаар хүрээлэгдсэн хонхорт оршдог ба нутгийнхан мөнгөн амсарт тэвш хэмээн нэрлэдэг. Салхи шуурга бага, цаг агаар тогтуун, дулаан байдаг учраас эмчилгээн сувилгааны үр дүн сайн байдаг.

Шаахар толгойн хадны зураг

Чандмань сумын нутагт орших Шаахар хэмээх жижиг хадтай толгойн зүүн урд энгэр дэх хад ан амьтан, аргаль , янгир , буга , хандгай , эртний анчид болон овог аймгуудын тамга , тэмдэг зурлагаар нэн баялаг.

Говийн Мазаалай

. 

(Ursus arctos gobiensis) Монголын говь цөлөөр тархсан хүрэн баавгайн дэд зүйл. Монголын улаан номд орсон. Ерөнхий төрх ойн хүрэн баавгайтай адил боловч биеэр бага. Цагаан богд уулын шармаахайн биеийн урт 168 см, сэрвээний өндөр 92 см, жин 90 кг байжээ.Мазаалайн биеийн дундаж жин 90-100 килограмм, биеийн урт нь 150 сантиметр орчим, өндөр нь 80-92 сантиметр. Зуны зүс жигд хүрэн бор, өвөл, хавар хүрэвтэр, бор саарал. Хүзүү, хөл их биеэсээ бараавтар. Хэнхдэг, хүзүүний угт цагаан цайвар толботой. Хөнгөн шалмаг хөдөлгөөнтэй.Нас бие гүйцсэн эр мазаалайг шармаахай, эмийг нь эвш гэдэг аж. Эвш нь жил өнжин төллөж гол төлөв ихэр алманцаг төрүүлнэ. Хэнхдэг болон хүзүүнийхээ угт цайвар толботой. Өвлийн 11 дүгээр сараас дараа оны 3 сар хүртэл агуй, хонгил, хулсан ширэнгэ, сухайн төгөл доогуур нүх хэвтэр засч ичнэ.Олон жилийн судалгааны дүнд гол нутагшил нь Алтайн өврийн Аж Богд, Тост, Нэмэх дуул, Ээж хайрхан, Захуй, Зармангийн Баян бүрд, Эдрэнгийн нуруу, Цагаан богд, ба Сэгс цагаан богд гэж тогтоожээ. Улаан ном дахь мазаалайн тоог харвал 1960-аад онд 15-20 толгой, 1970-д онд 20 гаруй, 1980-д оны эхээр 25-30, сүүлчээр 50-60, 1990 оны эхээр 30 гаруй толгой байсан байна.Говийн хармагийн жимс, бажууны үндэс, навч, хулс, зээргэнэ, сухайн навчис зэрэг ургамлаар хооллодог ажээ. Мөн говь цөлийн шавьж хорхой, гүрвэл зэрэг жижиг амьтаны сэг зэргийг түүж иддэг. Хармагийн жимс нь намар исэн архи шиг болдог ба түүнийг идсэн мазаалай ууртай догшин болдог. Мазаалай баавгайн хүнс тэжээл ховордож одоо хэдхэн ширхэг мазаалй баавгай дэлхий дээр үлдсэн байна.Мазаалайг 1953 онд агнахыг хориглосон боловч түүнээс хойш төдийлөн их өсөөгүй нь олон арван шалтгаантай. Мазаалай нь хармаг, зээргэнэ ховор гарсан жил, эсвэл ган болж ус ховордсон үед тэд турж үхдэгээс гадна орчин цагт, асар хүчтэй, өндөр хурдтай авто машин, нисдэг тэргээр санаатай санамсаргүй хөнөөх нь цөөнгүй тохиолдож байна. Мөн тэдний амьдралын орчин тойрны хулс, бутан шугуйг хадах түймэрдэх, хүн мал эзлэх зэрэг ажиллагаа нь мазаалайг үргээн дайжуулдаг бололтой.Мазаалай орооныхоо үед эрүүд нь зодолддог ба дийлсэн мазаалай заавал өрсөлдөгчөө алдаг ба ухаалаг амьтан.

Бөхөн /https://wwfeu.awsassets.panda.org/downloads/mongol_buhungiin_biology.pdf/

Буган биетэй, тэмээн толгойтой монгол хонины хирийн биетэй ургамлан тэжээлт, хивэгч амьтан. Биеийн урт 100-145 см, сэрвээний өндөр 63-83 см, сүүл 8-13 см, чихний урт 7.5-11 см, жин 23-40 кг хүрнэ. Хөл, хүзүү нарийн, толгой том, өвөрмөц монхор хамартай, хамрын нүх маш том. Хэрэгчин мухар, хэржин 40 см хүрэх тунгалаг цайвар өнгөтэй хос шоорон эвэртэй, эврийн цагираг тодорохой харагдана. Биеийн өнгө зуны улиралд бор шаргал байснаа өвөл болоход цайвар саарал болж өөрчлөгдөнө. Сэрвээнээс сүүлний уг хүртэл зоо дагасан нарийхан бор судалтай, хэвэл, гуяны дотор тал цайвар өнгөтэй.

Хавтгай /http://www.touristinfocenter.mn/cate10_more.aspx?ItemID=99/

Хавтгай тэмээ Төв, Дунд Азийн говь цөлд түгээмэл дэлгэр тархацтай байжээ. Хятадын Лоб нуураас умард, дорно зүгт Ачикийн хөндий, Аржин шан уул, түүний умард залгаа аараг толгодын дагуу тархдаг. Монгол дахь хавтгай тэмээний үндсэн тархац нутаг Алтайн өвөр говь, Говийн их дархан цаазат газрын А хэсгийн 44.000 км2 нутгийн ихэнх хэсэгт буюу 30-35 км2 нутгийг бүрэн хамран байршдаг. Цөөн тохиолдлоор ихэвчлэн өвлийн улиралд цөөн тооны бодгалиуд Баянхонгор аймгийн Баянлиг, Баянговь сумын урьд говь, Өмнөговь аймгийн Гурвантэс, Нэмэгтийн хоолой, Ингэн хөөврийн хоолой, Сэрвэй сумын урьд говиор тохиолдоно.